Psikolog Sueda KARAKAMÇI
Hiç duygularımızın ne işe yaradığını düşündünüz mü? Üzüntü hissettiğimiz o an onu hissedince neler olduğunu... Genel olarak hayatımızda olumsuz bir durum oluştuğunda; öfke, kaygı, korku veya üzüntü gibi duygular gösterdiğimizi biliriz fakat sonrasında neler olduğu veya bu duyguların bize ne gibi yararının olduğu kısmını pek açıklayamayız.
Goleman duyguyu; "Bireyi harekete geçiren motivasyonlar." olarak tanımlamaktadır. Buradan hareketle, "Duygunun insan özelinde olduğu ve ihtiyaçlara yönelik bireyin gerekliliklerini yerine getirmesini sağlayan motivasyonlar." olarak genel bir tanım yapabiliriz. Örneğin bir durum sonucunda hayatımızda bir boşluk oluşursa, "üzüntü" duygumuzu hisseder ve vücut bize, artık hayatımızda bir şeyin olmadığını ve yapılması gerekenler için harekete geçmemiz gerektiğini hatırlatır. Harekete geçmemiz gerekir ki oluşan durumu çözümleyebilelim ve kabul edebilelim. Bu ve bunun gibi bütün duygularımız bir durum ardından ortaya çıkarlar. Burada vereceğim en önemli örnek ise; "Mutluluk" tur. Kimilerimiz mutluluğun bir kişilik özelliği olduğunu ve kişide doğuştan bulunduğunu düşünebilir fakat aklımızdan çıkarmamamız gereken bir nokta vardır ki mutluluk da bir şeyin tatmini sonucu oluşur ve bir ihtiyacı tatmin olan tüm kişiler bunu hissedebilir. Peki şöyle bir soru da aklınıza takılabilir: "Bazı insanlar daha çok mutlu oluyor, bazıları öyle değil bu nasıl oluyor?" Evet kimi insanlar daha kolay mutlu oluyor fakat bu, o kişilerin küçük küçük ihtiyaçlarının tatmini sonucu oluştuğu gerçeğini değiştirmiyor. Başka bir örnekle açıklayacak olursam yapılan bir araştırma 3 yıl önce piyangoyu tutturmuş biri ile felç kalmış birinin şu zamandaki mutluluğunun aynı olduğunu gösteriyor. Buradan geleceğim nokta şudur ki; duygularımız, zamandan zamana ve kişiden kişiye göre değişir ve aynı zamanda beynimizin yaptığı tahminlerden oluşmaktadır. "Beynimizin yaptığı tahminler" de ne demek?
Beynimiz geçmişte öğrendiği bilgilere göre, oluşan durumlara tahminler yaparak duygular üretmektedir. Sürekli gittiğiniz fırında, sıcak sıcak çikolatalı kurabiye kokusu duyduğunuzda karnınızın kazınması ve acıkmayı hissetmek buna örnek verilebilir. Az kalsın çarpacak olan araba hızla yaklaşırken , hızlı hızlı çarpan kalbiniz için beyniniz korkuyu oluştururken 5 dakika sonrası başlayacak sınavınız öncesi oluşan kalp çarpıntınız için beyniniz kaygı duygusunu oluşturmaktadır. İki örnekten de anlaşılacağı üzere aynı kalp çarpıntısı sinyaline farklı duygular oluşmuştur.
Buradan çıkaracağımız sonuç ise beynimizin tahminlerinde yapılan azıcık değişiklikle tepkilerimizde farklılıklar yapabileceğimizdir. Burada bahsetmediğim bir önemli kavram daha var. O da "üst duygu" dur. Üst duygu, hissettiğimiz duygulara karşı bizim nasıl tepkiler verdiğimiz veya neler hissettiğimizdir. Örneğin sınav öncesi çarpan kalbimize zihin "kaygı" tahminini yaptıktan sonra bu kaygıyı başka duyguya çevirmek veya başka bir faaliyete kanalize etmek bizim yararımıza olacak işlemdir. İnternetin çekmediği bir ortamda öfkelendiğimizde, öfkelenmeyi devam ettirmek veya sakince interneti düzeltme yollarını aramak da gidilebilecek farklı yollardandır.
Özetle, duygularımız olumlu veya olumsuz olsun bizi harekete geçiren yararlı sinyallerdir. Bu duyguları, beynimiz geçmişteki yaşantılarımızdan öğrendiklerine bakarak oluşturuyor ve biz de bu duygular sayesinde harekete geçiyoruz. Bu duyguların fazlaca hissettiğimiz kimi zamanlar ise, üst duygularımız devreye giriyor ve bunlar sayesinde duygularımızı daha işlevsel yollara yönlendirebiliyoruz.. Üst duygularımız sayesinde kontrolden çıkmış kaygı, korku, öfke gibi bazı duygularımızı kontrol edebilme olanağımız olmuş oluyor.
Kaynaklar:
Kelek, Ş., (2020) Duygu düzenlemenin yordayıcıları: üst duygu, duygudurum ve ebeveyn duygusal erişebilirliği, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programı. Ankara